Katarzyna Otoka,
Edward Franciszek Szczepanik – naukowiec, mąż stanu, społecznik – prezes Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie (PTNO) i Światowej Rady Badań nad Polonią (ŚRBnP).
Pierwszy prezes Światowej Rady Badań nad Polonią (funkcjonującej początkowo pod nazwą Rady Porozumiewawczej Badań nad Polonią) – prof. dr Edward Franciszek Szczepanik (syn Franciszka i Władysławy), jeden z „najwybitniejszych działaczy emigracji niepodległościowej po II wojnie światowej”[1], urodził się 22 sierpnia 1915 r. w Suwałkach. Zmarł 11 października 2005 roku w Bricklehampton Hall, w Worcestershire – w Wielkiej Brytanii.
Edward Szczepanik – przyszły profesor ekonomii i ostatni premier rządu RP na uchodźstwie był absolwentem suwalskiego Gimnazjum im. Karola Brzostowskiego (1933). W latach 1933-1936 studiował (pod kierunkiem prof. Edwarda Lipińskiego) na Wydziale Ekonomii Szkoły Głównej Handlowej (SGH) w Warszawie. Na tej uczelni (w 1936 r.) obronił pracę Problemy monetarne Anglii w dobie kryzysu i uzyskał tytuł magistra ekonomii[2]. Następnie odbył służbę wojskową w Szkole Podchorążych Rezerwy we Włodzimierzu Wołyńskim. W 1937 roku (w ramach stypendium Funduszu Kultury Narodowej) poszerzał swoją wiedzę w London School of Economics and Political Science (LSE) w Londynie – studiował pod kierunkiem prof. Lionela Robbinsona i Friedricha von Hayek. W tym czasie nawiązał kontakt z wybitnym autorytetem w tej dziedzinie prof. Paulem Rosenstein – Rodanem, z którym w przyszłości utrzymywał bliskie i dobre relacje.
Po powrocie do kraju Edward Szczepanik zatrudniony został (jako asystent) na Wydziale Ekonomii Politycznej SGH w Warszawie. Tutaj także (w 1938 roku) opublikował pracę Zagadnienia naturalnego pieniądza (1938)[3].
W kampanii wrześniowej 1939 roku Edward Szczepanik (wówczas w stopniu podchorążego ogniomistrza) pełnił funkcję dowódcy baterii w Wilnie. Po ataku Armii Czerwonej na Polskę (17 września 1939) i zajęciu Wilna przez czerwonoarmistów[4], przekroczył przedwojenną granicę polsko-litewską i wycofał się w głąb Litwy. Tam też został internowany (przebywał m. in. w obozie dla internowanych w Wyłkowyszkach[5], gdzie poznał Stanisława Portalskiego – przyszłego wieloletniego wiceprezesa ŚRBnP). Po zajęciu Litwy przez Związek Sowiecki przetransportowany został (w czerwcu 1940 r.) do obozu w Kozielsku, skąd przez stację Gnizadowo trafił do miejscowości Pawliszczew Bor koło Juchnowa, a następnie do łagru na półwyspie Kola.
Po zawarciu układu Sikorski–Majski (30 lipca 1941 roku) i zwolnieniu z obozu dotarł (przez Archangielsk) do Tatiszczewa nad Wołgą, gdzie wstąpił do formowanej w tym czasie 5. Dywizji Piechoty. W grudniu 1941 roku został promowany do stopnia podporucznika[6]. Jako żołnierz 2. Korpusu Polskiego gen. Władysława Andersa – oficer 4. Pułku Artylerii Lekkiej 5. Dywizji Piechoty, brał miedzy innymi udział w walkach o Monte Cassino, Ankonę i Bolonię. Za swoje zasługi i męstwo otrzymał: Krzyż Walecznych za bitwę o Bolonię, dwukrotnie Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami i Croce al. Merito di Guerra[7].
Po zakończeniu działań wojennych (w stopniu kapitana) pełnił przez jakiś czas funkcję opiekuna studentów Wydziału Ekonomii i Prawa Ośrodku Akademickiego 2. Korpusu w Rzymie. W połowie 1946 roku (po demobilizacji – w ramach Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia – PKPR) dotarł do Wielkiej Brytanii. Tutaj (w latach 1946-1953) pracował jako wykładowca ekonomii politycznej w Departamencie Ekonomiki i Handlu Polish University College (PUC)[8]. W tym okresie nie tylko ukończył kolejne studia magisterskie z ekonomii na London School of Economics (LSE), ale także pełnił kilka innych (niezwykle ważnych) funkcji społecznych. Był (m. in.) członkiem zarządu Komitetu Obywatelskiego Pomocy Uchodźcom Polskim, sekretarzem zarządu Stowarzyszenia Ekonomistów Polskich Zagranicą, prezesa Stowarzyszenia Wychowanków SGH na Obczyźnie, jak i pierwszym prezesem (założonego w 1951 roku) Instytutu Badania Zagadnień Krajowych[9].
W 1953 r. został zatrudniony (początkowo jako wykładowca, a z czasem i dziekan) na Wydziale Ekonomii Uniwersytetu w Hong Kongu, gdzie napisał pracę doktorską (obronioną na Uniwersytecie Londyńskim) – The Economic Growth of Hong Kong (1959).
W Azji przebywał dziesięć lat. Pełnił tam (m. in.) rolę doradcy ekonomicznego Komisji Planowania Gospodarczego w Pakistanie, a także eksperta gospodarczego w: INDO – Pacific Fisheries Council, High Commissioner for Refugees, UN Economic Commission for Asia and the Far East i Food and Agriculture Organisation of the UN (FAO) – Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa.
Od 1963 do 1977 r. mieszkał w Rzymie, gdzie pracował jako starszy ekonomista i kierownik studiów polityki rolnej Organizacji Narodów Zjednoczonych (FAO). W tym czasie pełnił także funkcję doradcy w International Coffe Organisation oraz wykładowcy w Instytucie Studiów Społecznych w Hadze. Był także aktywnym członkiem Stowarzyszenia Polskich Kombatantów we Włoszech (pełnił funkcję wiceprezesa). Zaangażowany był również w działalność Fundacji im. Margrabiny Janiny S. Umiatowskiej i Polskiego Instytutu Historycznego w Rzymi. Był też pierwszym przewodniczącym (powołanej w 1975 roku) Rady Polaków we Włoszech, pełniąc jednocześnie (do 1978 r.) obowiązki delegata rządu RP na uchodźstwie przy Stolicy Apostolskiej[10].
W 1978 roku powrócił do Wielkiej Brytanii. W latach 1978-1981 prowadził studia z zakresu rozwoju gospodarczego na Uniwersytecie w Sussex. W tym okresie także związał się ponownie z Instytutem Badania Zagadnień Krajowych – początkowo pełnił funkcję wiceprezesa (1979-1982), a następnie (od połowy 1982 do 1986 roku) prezesa tego Instytutu. W 1980 r. otrzymał tytuł profesora ekonomii Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie (PUNO)[11], a rok później (w 1981 roku) objął funkcję prezesa Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie (PTNO). Niemal w tym samym czasie jako Minister do Spraw Krajowych w rządzie RP na uchodźstwie i wicepremier zaangażował się w działania wspierające działalność krajowej opozycji (przedstawił m. in. projekt pomocy gospodarczej dla kraju[12]), a po wprowadzeniu Stanu Wojennego w Polsce w prace (działającej przy rządzie) Rady Pomocy Nowym Uchodźcom[13].
Jako prezes PTNO, a jednocześnie członek rządu RP na uchodźstwie, prof. Szczepanik przewodniczył jesienią 1985 roku obradom II Kongresu Kultury Polskiej. Dziesięć lat później (w 1995 roku) zaangażował się także w organizację III Kongresu.
W kwietniu 1986 roku został desygnowany na Premiera Rządu RP na Uchodźstwie. Stanowisko to piastował dwukrotnie od 29 maja 1986 r. do 20 grudnia 1990 roku (tj. do rozwiązania gabinetu Rady Ministrów i powołania Komisji Likwidacyjnej Rządu RP na Uchodźstwie). Po 1990 roku skupił się na działalności społecznej. Za swoje osiągnięcia i działalność otrzymał (26 kwietnia 1995 roku) tytuł Doktora Honoris Causa Szkoły Głównej Handlowej.
W czerwcu 1996 roku jako prezes Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie i wybitny ekonomista, uczestniczył w konferencji naukowej zorganizowanej z jego inicjatywy w Lublinie. Podczas tej konferencji postanowiono powołać Radę Porozumiewawczą Badań nad Polonią (obecnie: Światowa Rada Badań nad Polonią – ŚRBnP). Rada „uzyskała status stowarzyszenia” 5 września 1997 roku. Pierwszym prezesem ŚRBnP został prof. Edward Szczepanik. Funkcję tę pełnił do maja 2001 roku, następnie (aż do śmierci w październiku 2005 r.) sprawował rolę honorowego prezesa Rady[14].
Za swoje dokonania i zasługi, poza wymienionymi wcześniej odznaczeniami wojskowymi, otrzymał także: Krzyż Kawalerski, Komandorię z Gwiazdą i Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski, odznakę za Zasługi dla Województwa Suwalskiego i państwową odznakę honorową Zasłużony dla Kultury Polskiej[15]. W 2018 roku (pośmiertnie) odznaczony został orderem Krzyża Polonii Światowej Rady Badań nad Polonią – towarzystwa naukowego, które założył.
Prof. Edward Szczepanik był autorem i współautorem wielu książek (m. in. Symposium on Economic and Social Problems of the Ear East, Hong Kong University Press 1963; coauthor: New Limits of European Agriculture: politics and the common agricultural policy, University of Michigan 1985) i artykułów.
Jego prace publikowano zarówno w Europie, jak i w Azji – m. in. w: “Economics and Finance” w Indonezji, “Far Eastern Economic Review” w Hong Kongu; etc. W pamięci potomnych pozostaje jednym z najwybitniejszych przedstawicieli „pokolenia niezłomnych”.
[1] A. Sudoł, Edward Franciszek Szczepanik. Ostatni premier rządu RP na uchodźstwie, Bydgoszcz 2009, s. 18.
[2] Profesor Edward Szczepanik- ekonomista, żołnierz, mąż stanu; gazeta SGH 9/14 (308), październik 2014, s. 55- 56. Na: www.pte.pl/pliki/1/94/wspomnienia/pdf (data dostępu 15 grudnia 2022 roku).
[3] Profesor Edward Szczepanik…, s. 55; także: A. Sudoł, Edward Franciszek Szczepanik…, s. 32 -33.
[4] Związek Sowiecki przekazał miasto Litwinom 10 października 1939. Niespełna rok później – 15 czerwca 1940 r. ZSRS ponownie przejął kontrolę nad miastem i całym terytorium Litwy.
[5] A. Sudoł, Edward Franciszek Szczepanik…, s. 33-35.
[6] Ibidem, s. 36-37.
[7] Profesor Edward Szczepanik…, s. 55; także: A. Sudoł, Edward Franciszek Szczepanik…, s. 189.
[8] A. Sudoł, Edward Franciszek Szczepanik…, s.43, 49- 50, 191.
[9] Ibidem, s. 50, 64-65.
[10] Ibidem, s. 81-85.
[11] Więcej na ten temat w: J. Pyłat, PUNO Polski Uniwersytet na Obczyźnie, Pułtusk-Londyn 2010.
[12] „Rzeczpospolita Polska”, nr 12, 1982.
[13] Szerzej na ten temat, w: J. Pyłat, Inicjatywy prosolidarnościowe środowisk polskich w Wielkiej Brytanii w latach 1980-1989, [w]: Za naszą i waszą Solidarność. Inicjatywy z udziałem Polonii podejmowane na świecie (1980-1989), praca pod red. P. Pleskota, t. 2, Państwa europejskie, IPN, s. 10-143.
[14] A. Sudoł, Edward Franciszek Szczepanik…, s. 100, 175, 177.
[15] A. Sudoł, Edward Franciszek Szczepanik…, s. 189.