dr Aneta Hoffmann
Stanisław Ostrowski – żołnierz generała Hallera i Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie
Losy szeregu żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie z czasów II wojny światowej mają swój początek na przełomie XIX i XX wieku i są ściśle związane z odrodzeniem polskiej państwowości i wojną o granice po I wojnie światowej. Nie inaczej było się w przypadku osoby, której losy autorka będzie starała się przybliżyć w niniejszym artykule.
Stanisław Kazimierz Ostrowski, bo o nim mowa, urodził się 29 października 1892 roku we Lwowie w rodzinie powstańca styczniowego Michała Ostrowskiego i Marii z domu Scholuj. Wzrastał w atmosferze dbałości o wychowanie patriotyczne i w dążeniu do przywrócenia niepodległości ojczyzny. Od 1908 roku był członkiem Organizacji Młodzieży Narodowej. W 1912 roku ukończył V Gimnazjum we Lwowie, a w latach 1912-1914 był członkiem Związku Strzeleckiego, gdzie ukończył szkołę podchorążych i niższą szkołę oficerską, a następnie Związku Walki Czynnej. W czasie I wojny światowej był żołnierzem I Brygady Legionów w stopniu chorążego i pracownikiem Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego. W 1917 roku został wcielony do armii austriackiej. W 1918 roku jako uczestnik obrony Lwowa walczył w I Załodze Szkoły imienia Sienkiewicza, kierowanej przez kapitana Zdzisława Tatara-Trześniowskiego, a następnie należał do personelu medycznego jednego z dwóch szpitali funkcjonujących w czasie walk we Lwowie: szpitala numer 1, tak zwanej Techniki, mieszczącego się w gmachu Politechniki Lwowskiej[1]. Za szczególne męstwo, jakim wykazał się w walce, został odznaczony Srebrnym Krzyżem Virtuti Militari[2]. W 1919 roku ukończył studia medyczne na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie.
Od najwcześniejszych lat swej kariery lekarskiej związany z wojskiem: najpierw jako lekarz w szpitalu wojskowym w Stryju, następnie w czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku sprawując funkcję naczelnego lekarza 81 Pułku Strzelców Grodzieńskich 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej, wreszcie jako naczelny lekarz 240 Ochotniczego Pułku Piechoty Armii Ochotniczej, dowodzonej przez generała Józefa Hallera. Tu miał ponownie okazję zetknąć się z kapitanem Trześniewskim, dowodzącym jednym z batalionów tego pułku. Od maja 1922 roku skierowany do rezerwy jako lekarz w stopniu kapitana.
Po zakończeniu wojny jako dermatolog poświęca się pracy naukowej, pełniąc w okresie od maja 1922 do kwietnia 1925 roku funkcję starszego asystenta na Uniwersytecie Warszawskim. Od maja 1925 roku wiąże się naukowo z macierzystym Uniwersytetem we Lwowie, gdzie w Klinice Dermatologii i Wenerologii Uniwersytetu Jana Kazimierza jako doktor pełni funkcję starszego asystenta, by w 1931 roku otrzymać stanowisko docenta dermatologii. Stanisław Ostrowski specjalizował się w ćwiczeniach z partenogenezy oraz leczeniu rzeżączki i kiły. Był także pracownikiem Kliniki Położniczo-Ginekologicznej Uniwersytetu[3]. Opublikował kilkadziesiąt prac naukowych. Piastował swego czasu także funkcję ordynatora Państwowego Szpitala Powszechnego we Lwowie, dawnego Collegium Nobilium[4].
Stale pracy zawodowej Stanisława Ostrowskiego towarzyszyła praca społeczna: trzykrotnie (w III, IV i V kadencji Sejmu II RP w latach 1930-1939) zasiadał w ławach sejmowych jako poseł z ramienia BBWR (III i IV kadencja) oraz z ramienia OZN (V kadencja). W III kadencji jest członkiem Komisji Zdrowia Publicznego, w IV kadencji – Komisji Zdrowia Publicznego i Opieki Społecznej, a w V kadencji – Komisji Administracyjno-Samorządowej oraz Komisji Zdrowia Publicznego i Opieki Społecznej. Jest aktywnym członkiem szeregu organizacji społecznych: sekretarzem Związku Legionistów, przewodniczącym Związku Obrońców Lwowa, członkiem Zarządu Polskiego Czerwonego Krzyża, członkiem Związku Oficerów Rezerwy[5]. Od 1934 roku zasiadał we władzach Lwowa: początkowo jako wiceprezydent, a ostatecznie, w okresie od maja 1936 do 22 września 1939 roku jako ostatni przedwojenny prezydent tego miasta[6].
Po wybuchu II wojny światowej organizował obronę i życie miasta w tragicznej sytuacji, w jakiej znalazło się ono z powodu bombardowań od 1 września 1939 roku przez lotnictwo niemieckie. Mimo ewakuacji urzędów państwowych Stanisław Ostrowski zadecydował o pozostaniu z mieszkańcami Lwowa; jak to określił w przemówieniu z dnia 13 września: „Zostaję z Wami na dolę i niedolę”[7].
Po wkroczeniu Sowietów na ziemie polskie 17 września 1939 roku i po poddaniu miasta 22 września został jako jeden z pierwszych dawnych pracowników lwowskiego Wydziału Lekarskiego aresztowany przez NKWD i uwięziony – początkowo w areszcie śledczym przy ulicy Łąckiego we Lwowie, a następnie w więzieniach moskiewskich: na Łubiance i Butyrkach[8]. Ostatecznie został skazany na 8 lat łagrów, a karę odbywał w obozie karnym w Krasnojarsku, a następnie w „Czyta-Stroju” w Buriackiej ASSR w pobliżu granicy z Mongolią, gdzie pełnił funkcję lekarza obozu. Tragiczny los spotkał jego współpracowników, wiceprezydentów miasta Lwowa: Wiktora Chajesa, Franciszka Irzyka i Jana Weryńskiego, którzy zginęli w Zbrodni Katyńskiej[9].
Po podpisaniu układu pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a ZSSR w dniu 30 lipca 1941 roku (zwanego potocznie układem Sikorski-Majski) Stanisław Ostrowski został po wielu trudnościach zwolniony z łagru w listopadzie 1941 roku. 19 grudnia tego roku wstąpił do Armii Polskiej w ZSRR i korpusu lekarzy tej armii w Buzułuku[10]. Z nią ewakuował się na Bliski Wschód, by ostatecznie pełnić służbę lekarza w 2 Korpusie Polskim. Uczestniczył w kampanii włoskiej polskich żołnierzy, pracując w szpitalach wojennych 2 Korpusu.
Po II wojnie światowej zdecydował się na pozostanie na emigracji w Wielkiej Brytanii i do 1955 roku pracował zawodowo jako starszy ordynator na Oddziale Dermatologicznym 3. Szpitala w Penley, a następnie w szpitalu dla inwalidów wojennych w Mossley Hill[11]. Działał aktywnie w polskich środowiskach emigracyjnych: czy to w związku z wykonywanym przez niego zawodem lekarza i profesora nauk medycznych (Związek Lekarzy Polskich, Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie), czy to z jego pochodzeniem (Koło Lwowian) czy też z polityką. Ta ostatnia aktywność wyniosła go na stanowisko Prezydenta RP na Uchodźstwie, którą to funkcję pełnił od 9 kwietnia 1972 do 24 marca 1979 roku, wyznaczony na to stanowisko na mocy dekretu prezydenta Augusta Zaleskiego z 24 lutego 1971 roku.
Z inicjatywy prezydenta Ostrowskiego w 1973 roku został ostatecznie rozwiązany trwający 18 lat kryzys polityczny, od lat niszczący polskie władze emigracyjne. To ważne dla Polonii wydarzenie choć w części zrealizowało, dzięki jego aktywności i woli pojednania zwaśnionych stron, jego słowa kończące spisane przez niego w 1973 roku wojenne wspomnienia z lat 1939-41:
„Liczyłem, że nie ulegniemy partyjnym roznamiętnieniom, czy brakowi tolerancji i że ostateczność będzie jasna przy osiągniętych celach. Tymczasem – ciągle jeszcze jesteśmy w drodze…” [12].
Po upływie swojej kadencji prezydenckiej na swego następcę wyznaczył Edwarda Raczyńskiego[13]. Stanisław Ostrowski otrzymał wiele polskich odznaczeń, w tym między innymi: Srebrny Krzyż Virtuti Militari, Krzyż Walecznych, Krzyż Niepodległości, Order Orła Białego[14].
Prezydent Ostrowski zmarł 22 listopada 1982 roku i został pochowany na cmentarzu polskim w Newark obok prezydentów Władysława Raczkiewicza i Augusta Zaleskiego. W roku jego śmierci wiersz o nim, pod tytułem Dwa symbole, napisał Feliks Konarski „Ref-Ren”. Poeta pisał:
„… dla nas na obczyźnie pozostał symbolem podwójnym: wolnej Polski i wolnego Lwowa!!!” [15]
W dniu 12 listopada 2022 r. z inicjatywy najwyższych władz państwowych niepodległej Polski oraz za zgodą rodzin przybyły do Ojczyzny doczesne szczątki trzech Prezydentów RP na Uchodźstwie – w kolejności sprawowania urzędu: Władysława Raczkiewicza, Augusta Zaleskiego i Stanisława Ostrowskiego. Po uroczystej mszy świętej pogrzebowej sprawowanej przez Przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski – ks. abp. Stanisława Gądeckiego spoczęli oni tego dnia w Mauzoleum Prezydentów RP na Uchodźstwie w podziemiach Świątyni Opatrzności Bożej na warszawskim Wilanowie. Tym samym losy Prezydenta Stanisława Ostrowskiego zatoczyły koło.
Tak pokrótce przedstawiały się losy wybitnego Polaka, lekarza dermatologa Stanisława Ostrowskiego. Ponieważ jego służba wojskowa w Armii Ochotniczej gen. Hallera jest stosunkowo mało znana pragnę w dalszej części artykułu przybliżyć bardziej szczegółowo ten właśnie okres jego życia związany z walkami o niepodległość Polski z lat 1918-21.
Jak już wspomniałam, Stanisław Ostrowski jako student V roku studiów na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jana Kazimierza uczestniczył pod koniec 1918 roku w walkach w obronie Lwowa. Spośród pracowników i studentów tej uczelni najbardziej aktywnie w obronie miasta uczestniczyli właśnie studenci i naukowcy Wydziału Lekarskiego, organizując służbę sanitarną walczących oddziałów polskich, obsadę szpitali i klinik, punkty opatrunkowe i operacyjne. Stanisław Ostrowski pełnił w czasie walk poza funkcjami szpitalnymi funkcję lekarza odtworzonego w 1918 roku 4 Pułku Piechoty Legionów[16].
Podjęta rozkazem Naczelnego Wodza na początku 1919 roku reorganizacja 4 Pułku Piechoty Legionów, biorącego udział w obronie Lwowa i okolic, i przeniesienie go do Jabłonny pod Warszawą sprawia, iż Stanisław Ostrowski zdecydował o przyjęciu kolejnej funkcji – naczelnego lekarza 81 Pułku Strzelców Grodzieńskich.
Podobnie jak inni lekarze i studenci wyższych lat studiów medycznych był on – Dekretem Naczelnika Państwa z 16 stycznia 1919 roku oraz Rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych i Ministra Spraw Wojskowych z 14 lutego 1920 roku „w przedmiocie powołania lekarzy i lekarek, rygorozantów i rygorozantek, studentów i studentek medycyny, tudzież osób posiadających wyszkolenie sanitarne, do osobistych świadczeń wojennych” – zobligowany do czynnej służby wojskowej[17].
Z uwagi na fakt, iż także Kresy Północno-Wschodnie wymagały obrony, koniecznym stało się w listopadzie 1918 roku utworzenie, na mocy rozkazu Naczelnego Wodza, Dywizji Litewsko-Białoruskiej Wojska Polskiego. W jej skład weszły Grodzieński, Nowogródzki, Miński i Wileński Pułki Strzelców[18]. Z uwagi na fakt, iż naczelnym lekarzem późniejszego 81 Pułku Strzelców Grodzieńskich został mianowany Stanisław Ostrowski, autorka skupia się w niniejszym artykule jedynie na tym pułku Dywizji.
Sam pułk został utworzony 12 listopada 1918 roku w Grodnie i początkowo nosił nazwę 1 Pułku Strzelców Grodzieńskich. Była to organizacja samoobrony powstała z ochotników spośród mieszkańców tamtych okolic. Jego poszczególne bataliony tworzone były od marca 1919 do czerwca 1920 roku. W czasie służby Stanisława Ostrowskiego w tym pułku jego dowódcą był pułkownik Bronisław Bohaterewicz, późniejsza ofiara Zbrodni Katyńskiej[19]. Od kwietnia 1919 roku aż po zwycięstwo nad Sowietami w wojnie polsko-bolszewickiej pułk uczestniczył w walkach na Białorusi oraz nad Berezyną i nad Bugiem, by następnie uczestniczyć w Bitwie Warszawskiej 1920 roku. Ogółem w walkach rannych zostało 800 żołnierzy pułku[20], zatem służby sanitarne, w których skład wchodził doktor Stanisław Ostrowski, miały wiele pracy na jego tyłach.
Z uwagi na zwiększające się niebezpieczeństwo ze strony Armii Czerwonej Sejm ogłosił w czerwcu 1920 roku obowiązkowy pobór do wojska roczników 1895 i 1902, a następnie 1890-94 i 1884-1889. Na skutek wydarzeń na froncie ukraińskim Rada Ochrony Państwa 1 lipca 1920 roku z inicjatywy generała Józefa Hallera podjęła uchwałę o utworzeniu Armii Ochotniczej z chętnych do walki obywateli polskich nieobjętych zaciągiem przymusowym[21], a 7 lipca powołała Główny Inspektorat Armii Ochotniczej z inicjatorem podjętych działań na jej czele[22]. Te, połączone z intensywną akcją propagandową i informacyjną, działania, w których generał Józef Haller brał czynny udział, sprawiły, iż do 30 września 1920 roku do Armii Ochotniczej zgłosiło się ponad 105 000 ochotników. Z uwagi na brak możliwości ich szybkiego wyszkolenia i zapewnienia dobrej kadry oficerskiej i podoficerskiej utworzone ze zgłaszających się dobrowolnie mężczyzn ochotnicze pułki piechoty przyporządkowane były regularnym pułkom. Spośród istniejących Dowództw Okręgów Generalnych DOG lwowski po warszawskim był drugim najlepszym okręgiem, gdzie ogółem do służby w Armii Ochotniczej zgłosiło się prawie 17 000 ludzi, co stanowiło 16,1% ogółu ochotników[23].
Właśnie z lwowskich ochotników rekrutował się kolejny pułk, w którym służbę pełnił w czasie wojny polsko-bolszewickiej Stanisław Ostrowski: 240 Ochotniczy Pułk Piechoty. Nasz bohater był jego lekarzem naczelnym. 15 lat po bitwie warszawskiej generał Józef Haller wspominał w wywiadzie:
„Armia ochotnicza składała się z 1 dywizji ochotniczej oraz z wielu oddziałów tak piechoty jak i kawalerii i artylerii, włączonych do innych dywizji czynnej armii, wreszcie nie można też pominąć ochotników przydzielanych mniejszemi lub większemi grupami do poszczególnych pułków i oddziałów. Pułki ochotnicze otrzymywały numery tego pułku, przy którego batalionie zapasowym były formowane z dodaniem liczby 200. Tak np. formowany przy pułku 30 pułk ochotniczy nazywał się 230” [24].
Formowanie 240 Ochotniczego Pułku Piechoty, w którego szeregach służył doktor Ostrowski, rozpoczęto we Lwowie 10 lipca 1920 roku, a w jego skład weszło wielu niedawnych, jak on sam, obrońców Lwowa: młodzieży, inteligencji czy harcerzy. Pierwszy batalion pułku opuścił miasto, by prowadzić walki nad Bugiem i Kamionką Strumiłową, 2 sierpnia. W okresie 11-26 sierpnia decyzją dowództwa Okręgu został przydzielony do 6 Dywizji Piechoty, a po rozwiązaniu pułku 26 sierpnia jego żołnierze – ochotnicy weszli w skład 20 Pułku Piechoty[25].
Ogółem jednostki Armii Ochotniczej w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku stanowiły istotne uzupełnienie jednostek liniowych, a także podnosiły moralnie zmęczonych walką żołnierzy i angażowały w wysiłek zbrojny rzesze społeczeństwa polskiego. Twarzą zaciągu ochotniczego 1920 roku stał się generał Józef Haller. Funkcja ta przysporzyła mu wielkiej popularności wśród polskiego społeczeństwa. Kontynuujący rodzinne tradycje walki o niepodległość Rzeczypospolitej Stanisław Ostrowski (przypomnijmy, że jego ojciec był powstańcem styczniowym) był jednym z 830 ochotników Armii Ochotniczej, posiadających stopień oficerski[26]. Po zakończonej w 1922 roku czynnej służbie wojskowej poza pracą naukową i zawodową przystąpił on do dalszej pracy nad rozwojem polskiej państwowości, tym razem już w formie pracy społecznej, służby państwowej i samorządowej. W 1939 roku dane mu było jeszcze raz, tym razem jako prezydentowi miasta, bronić Lwowa przed najeźdźcami z zachodu i wschodu. Uwolniony z łagrów w 1941 roku, ponownie podejmuje służbę wojskową w służbie zdrowia Armii Polskiej w ZSRR, a następnie 2 Korpusu. Możemy przypuszczać, iż pozostając na emigracji w Londynie miał okazję spotkać się w okresie powojennym wielokrotnie ze swym dawnym dowódcą Armii Ochotniczej, generałem Hallerem.
Generał tak pisał w swych pamiętnikach w 1952 roku, wspominając ochotników w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku:
„Więc i dziś wspominając ten wyróżniający Polskę «Cud nad Wisłą» ufajmy i módlmy się również żarliwie w solidarnym zespoleniu ducha i z dobrą wolą jednolitego działania, dziękując Bogu za to cudowne zwycięstwo, które uratowało nie tylko Polskę, ledwo zmartwychwstałą z długiej niewoli, ale całą Europę przed agresywnym bolszewizmem. Z tym hołdem wdzięczności dla Najświętszej Matki Wniebowziętej złóżmy ślubowanie, że odłożymy wszelkie spory, aż do nowego dnia zwycięstwa, kiedy będziemy mogli powrócić do Ojczyzny. Ślubujmy, że w zgodzie pracować będziemy wspólnie dla uzyskania pełnej wolności i niezależności naszego narodu w nowym chrześcijańskim ładzie, w którym naród polski będzie współrzędnym z innymi narodami i państwami w zespole europejskim, międzynarodowym całego świata. Tak nam dopomóż Bóg!” [27].
Prezydent dr Stanisław Ostrowski całe swe życie starał się wypełnić te słowa aktywną pracą na rzecz Rzeczypospolitej.
12 listopada 2022 roku z inicjatywy premiera Mateusza Morawieckiego do Polski zostały sprowadzone jego szczątki oraz szczątki dwóch innych prezydentów RP na uchodźstwie: Władysława Raczkiewicza i Augusta Zaleskiego, a tego samego dnia w Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie odbyły się uroczystości pogrzebowe m.in z udziałem prezydenta Andrzeja Dudy i premiera Morawieckiego oraz pochówek w nowo powstałym Mauzoleum Prezydentów RP na Uchodźstwie.
Fot. Tomasz Muskus
PRZYPISY
[1] S. Ostrowski, Dnie pohańbienia 1939-1941. Wspomnienia, Warszawa 1997, s. 3; Dzieje medycyny w Polsce. Opracowania i szkice, red. W. Noszczyk, J. Supady, tom 2: Lata 1914-1944, Warszawa 2015, s. 24; Baza Parlamentarzyści, Biblioteka Sejmowa, sygn. 000001156 [online], https://bs.sejm.gov.pl/F?func=find-b&request=Ostrowski+Stanis%C5%82aw&find_code=WRD&adjacent=N&x=52&y=7 (dostęp 15.10.2022)
[2] Baza Parlamentarzyści, op. cit.
[3] W. Wojtkiewicz-Rok, Lata chwały i dni grozy. Studia nad dziejami Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, Toruń 2012,. s. 175, 197.
[4] Baza Parlamentarzyści, op. cit.; A. Lenkiewicz, XV Zjazd Lekarzy i Przyrodników Polskich 1937 r. [online], https://polona.pl/item/10457979/1/ (dostęp 10.10.2022).
[5] W. Wojtkiewicz-Rok, Lata chwały…, s. 248; Baza Parlamentarzyści, op. cit.
[6] S. Ostrowski, Dnie pohańbienia….., s. 8; G. Hryciuk, Polacy we Lwowie 1939-1944. Życie codzienne, Warszawa 2000, s. 16; W. Wojtkiewicz-Rok, Lata chwały…, s. 257.
[7] S. Ostrowski, Dnie pohańbienia…., s. 9.
[8] W areszcie śledczym we Lwowie prezydent S. Ostrowski przebywał 4 miesiące, na Łubiance – 14 miesięcy, a w Butyrkach – 4 miesiące. Za: T. Riedl, We Lwowie. Relacje, Wrocław 1996, s. 12. W tym samym czasie na Łubiance więziony był późniejszy głównodowodzący 2 Korpusem, generał Władysław Anders.
[9] Biogram Wiktora Chajesa, Wirtualny Sztetl: <https://sztetl.org.pl/pl/biogramy/5042-chajes-wiktor> (dostęp: 19.09.2022). D. Błaszak, Spotkać współczesność – wywiady: Zbigniew Irzyk mówi o grupie Współczesność, Dreammee Little City 2008, s. 15; Indeks Represjonowanych: <https://indeksrepresjonowanych.pl/int/
wyszukiwanie/94,Wyszukiwanie.html> (dostęp: 19.09.2022)
[10] S. Ostrowski, Dnie pohańbienia…., s. 46, 53.
[11] S. Ostrowski, Dnie pohańbienia…., s. 4; D. Górecki, Polskie naczelne władze państwowe na uchodźstwie w latach 1939-1990, Warszawa 2002, s. 141.
[12] S. Ostrowski, Dnie pohańbienia…., s. 54.
[13] D. Górecki, Polskie naczelne władze……, s. 136, 140-162, 190-191.
[14] S. Ostrowski, Dnie pohańbienia…., s. 4.
[15] Ibidem, s. 6.
[16] W. Wojtkiewicz-Rok, Lata chwały…, s. 28.
[17] Dziennik Ustaw 1920 nr 13, poz. 72 – https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19200130072 (dostęp: 20.11.2022 r.)
[18] J. Lisicki, Strzelcy Grodzieńscy. 81 Pułk Strzelców Grodzieńskich im. Króla Stefana Batorego, Białystok 1995, s. 5.
[19] Księga chwały piechoty, 81 Pułk Strzelców Grodzieńskich, brak paginacji.
[20] Ibidem.
[21] J. Haller, Pamiętniki, Londyn, s. 414.
[22] J. Szczepański, Społeczeństwo polskie w walce z najazdem bolszewickim 1920 r., Warszawa – Pułtusk 2000, s. 284.
[23] Ibidem, s. 285.
[24] Nadbitka Wódz Amii Ochotniczej gen. Józef Haller opowiada, 1935, s. 2.
[25] J. Odziemkowski, Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920, Warszawa 2010, s. 666-667.
[26] Ibidem, s. 650.
[27] J. Haller, Pamiętniki, s. 416.