Beata Howe, Zakład Dydaktyki Polonijnej Polski Uniwersytet na Obczyźnie (PUNO), Londyn
Polskość poza granicami Kraju. Różnorodność programów odpowiedzią na zróżnicowane potrzeby edukacyjne uczniów za granicą. Idee i wartości jako spójny element różnorodności programów.
Motto:
„Program będzie wartościowy gdy przekażemy uczniom te wszystkie wartości, które ukształtowały naszą tożsamość narodową. (…). Patriotyzm to nie ośmieszone wymachiwanie szabelką, ale pielęgnowanie i bycie dumnym z tego co drogie naszemu sercu; to pielęgnowanie i przekazywanie rodzimych tradycji, zachowanie wartości moralnych i obyczajowych, dbanie o zachowanie i propagowanie prawdy historycznej i zabieganie o to aby w obcym kraju być dobrym ambasadorem Ojczyzny”.
W każdej Szkole Przedmiotów Ojczystych lub Języka Polskiego poza granicami Kraju są realizowane różnorodne programy nauczania. Możnaby stwierdzić, że tyle jest programów ile szkół. Analizując przykładowo tylko trzy programy szkolne w krajach europejskich zauważymy, że cele i oczekiwania są inne. Jeśli program jest uwarunkowany finansowym wsparciem lokalnych władz,czy dyrektyw Unii Europejskiej jak, np. jedna z polskich szkół w Kopenhadze (Dania), wtedy koncentruje się on na założeniach i celach przez te instytucje wytoczonych; gdy szkoła polska, nazwana Punktem Konsultacyjnym przy Ambasadzie RP, jest nadzorowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej (Zespół Szkół Polskich za Granicą dla Dzieci Obywateli Polskich Czasowo Przebywających za Granicą) wtedy realizuje częściowo program obowiązujący w szkołach w Polsce; a jeżeli szkoła pragnie, aby jej uczniowie zdawali egzamin z języka polskiego jako obcego (egzaminy w GCSE i ALevel w W. Brytanii), wtedy program jest podyktowany przez instytucje, które te egzaminy opracowują i organizują. Jak możemy sprostać temu, aby istniał wspólny cel i oczekiwania?
Pierwszym krokiem ku temu było opracowanie Podstawy Programowej. Czy ona wystarczy, aby opracować programy dla poszczególnych szkół na świecie abyśmy osiągnęli ten sam cel – wykształcenia nowego pokolenia Polaków za granicą, z wielkim poczuciem tożsamości narodowej?
Należałoby się zastanowić, jaką myśl przewodnią wybierzemy, czego będziemy oczekiwać od młodego Polaka, gdy skończy swoją edukację w Polskiej Szkole? Jakie wartości, idee i fakty są najważniejsze dla ucznia, młodego Polaka, który otoczony jest wielokulturowością i próbuje znaleźć się w nowym otoczeniu, często z małym dostępem do równieśników Polaków.
Przy opracowywaniu nowych programów warto może spojrzeć na klasyfikację ideologii, sporządzoną przez Eisnera (1998) i ustalić która z nich będzie najbardziej odpowiednia do zastosowania, aby znaleźć wspólny cel podszyty wartościami. Warto też rozwarzyć teorie i praktyki realizowania programów. Zastosowanie odpowiedniego podejscia do realizacji programu zapewni uczniom i nauczycielom osiąganie sukcesów w jego realizacji. Ważnym czynnikiem przy opracowywaniu programu jest dostrzeganie osiagnieć Polaków którzy żyją, lub kiedyś żyli za granicą, Działać to powinno jako spójnik, czynnik motywujący do osiągnięć i model do naśladowania. Poprzez ustalenie przewodnich wartości i idei zawrzemy w nich wizję, jakimi ludźmi pragniemy aby nasi uczniowie się stali.
Trudno jest podać jedną formułę na napisanie programów indywidualnych, które potem można rozpisać na plan pracy i scenariusze lekcyjne. Jeśli jednak zastanowimy się nad każdym elementem programowym, to na pewno ułatwi to redakcję programu dla poszczególnych szkół działających na obczyźnie.
Należy zdać sobie sprawę, że żadne planowanie programu nie jest neutralne – każdy program jest przepojony wartościami. Te wartości zawierają wizję, jakimi ludźmi pragniemy aby stali się nasi uczniowie czy też studenci oraz społeczność w której chcemy żyć. Tak więc Eisner (1998) pisał, że gdy dyskutujemy ideę programu, pod przykrywką metod i teorii leży wyobrażenie człowieka. Ideologie edukacyjne nazywane są systemami znaczeniowymi.
Aby przypomnieć sobie i opracować własne programy my nauczyciele musimy rozpoznać te ideologie i mieć własne na ich temat zdanie. Jest to bardzo ważne ponieważ ideologie zawierają założenia na temat uczenia się i nauczania, istotę przedmiotu nauczania i jak edukacja i szkolenie są połączone z szerszym, ekonomicznymi, politycznymi, moralnymi i społecznymi okolicznościami czasu. To określa kontekst dla podejmowanych decyzji o tym czego uczymy, jak dzieci i młodzież się uczą i jak to nauczanie powinno być oceniane.
Są trzy trwałe elementy programów: ideologia, teoria, i metoda nauczania. Warto przybliżyć wiodące ideologie stosowane w szkolnictwie w krajach Europy i świata, i poddać pod rozwagę, która z nich może sprostać naszym wymaganiom. Może się okazać, że żadna, a więc musimy skonstruować jedną, która będzie miała elementy wspólne nam wszystkim, a więc będzie pewien wykładnik, który nas połączy i stworzy element naszej wspólnej ideologii. Dzieci i młodzież, bez względu w jakim kraju skończą szkołę, będą znali te elementy, stałe odnośniki dotyczące wykształcenia w duchu polskości. Bedą znały kod kulturowy niezbędny do zrozumienia się i efektywnego działania..
Jest wiele podziałów i podpodziałów ideologii. Może najprościej ujmuje to Scrimshaw (1983). Identyfikuje on 5 głównych edukacyjnych ideologii, które razem reprezentują przeszło 2000 lat myśli o istocie i znaczeniu edukacji i szkolenia.
Humanizm klasyczny– utrzymuje stabilne społeczeństwo poprzez przekazywanie uczniom dziedzictwa narodowego.
Przeszło 2000 lat temu, w starożytnej Grecji, Platon z Meno rozwinął teorię edukacji jako drogi do tworzenia sprawiedliwego i harmonijnego narodu, składającego się z racjonalnie myślących i zdolnych do refleksji osób. Te założenia były związane z hierarchią społeczeństwa i rolą systemu edukacyjnego, który miał kształcić osoby do wypełniania określonych ról. Osoby na różnych szczeblach społeczeństwa wymagały różnych programów nauczania i tylko władcy otrzymywałi pełne wykształcenie.
Humanizm liberalny – zastosowanie dyscyplin intelektualnych dla rozwoju osób indywidualnych w celu tworzenia bardziej równego i sprawiedliwego społeczeństwa. Myśliciele Oświecenia wyobrażali sobie społeczeństwo bez kontroli monarchii dynastycznych. Rousseau wierzył, że ludzie z natury są dobrzy, ale zbyt często skorumpowani przez społeczne otoczenie i popularyzował obraz społeczeństwa sprawiedliwego. Edukacja miała dostraczać struktur, porządku i dyscypliny aby wykształcić uczniów na moralnie dojrzałe osoby. Program miał być rozwojowy i brać pod uwagę różnice osobowe. To miało wykszatałcić swobodę myślenia i odpowiedzialne osoby zdolne do brania pełnego udziału w demokratycznym społeczeństwie
Progresywizm – to realizowannie ambicji i aspiracji każdego ucznia, wspieranie jego rozwoju w celu wzmocnienia demokratycznego społeczeństwa. Dewey (1915), wierzył, że demokracje można zachować jeśli uczniowie będą zachęcani do współpracy i uczenia się od samych siebie jak i od nauczycieli. Wizja demokracji widziana oczami Dewey’go jako najlepszego sposobu dla ludzi żyjących razem to rozwój i wzrost razem. Program nauczania koncentrował się na rozwiązywaniu problemów w różnych kontekstach społecznych i osoby uczyły się myśleć za siebie, podejmować decyzje i uczestniczyć w demokratycznym społeczeństwie.
Instrumentalizm – program, którego celem jest dostarczenie specyficznego produktu, np. wykwalifikowanej siły roboczej. To kształcenie sprawności. Ta ideologia stała się ważnym elementem postanowień rządu w W. Brytanii od Wielkiej Debaty w 1976 roku i ponownej elekcji Labourzystów w 2001 roku.
Instrumentalizm dotyczy wykwalifikowanej siły roboczej, która sprosta potrzebom konkurencyjnego, międzynarodowego rynku gdzie ceni się wysoki poziom matematyki, języka oraz przedmiotów związanych z nauką i technologią.
Program instrumentalny pojmuje wiedzę w pojęciach faktów a nauczyciel jest w centrum nauczania.
Rekonstrukcjonizm – edukacja w celu odbudowy ale zarazem wniesienia zmian w społeczeństwie. W przeciwieństwie do innych ideologii rekonstrukcjonizm pojmuje edukację jako sposób ukierunkowania społeczeństw według dominującej ideologii politycznej. Ta ideologia to narzędzie w rękach rządu. Ta ideologia nauczania jest dominującą w krajach totalitarnych gdzie rządy totalitarne zawsze używały i używają edukacji jako środka, aby kształcić społeczeńtwo w celu zaspokojenia interesów tych, którzy sprawowali lub sprawują władzę.
Jak trudno jest określić ideologie realizowane w szkołach w Polsce widać z sondażu przeprowadzonego w 100 szkołach przez Polską Akademię Nauk już dawno, bo pod koniec 1998 i ogłoszonego w magazynie Teachers and Teaching. Wynika z niego, że najczęściej wymienianymi komponentami ideologii realizowanych w szkołach w Polsce są biurokracja, liberalność i idee Romantyzmu. Niewiele się zmieniło.
W polskich Szkołach Przedmiotów Ojczystych za granicą ideologie są często wybierane i praktykowane według osobistych przekonań nauczycieli, ich pochodzenia i wczesnych doświadczeń w zawodzie nauczyciela oraz ogólnym stosunku do życia dlatego niezmiernie ważne jest aby nadać programom myśl przewodnią.
Po ustaleniu ideologii, która jest najbardziej odpowiednia dla szkół polskich poza granicami Kraju, następnym krokiem jest potrzeba zastanowienia się i ustalenia, która z teorii nauczania obecnie stosowanych w szkolnictwie w danym kraju będzie najbardziej współmierna i efektywna w nauczaniu w szkołach polskich poza granicami Kraju.
Instrukcje jak nauczać nie zawsze wynikają z teorii nauczania. Możemy jednak znależć pożyteczne edukacyjne zastosowanie stosowanych teorii. Teorie pozwalają nam wytłumaczyć, przewidzieć i oceniać.
Teorie nauczania zostały skonstruowane według trzech dominujących paradygmatów psychologii nauczania XX w. Są nimi behawioryzm, kognitywne przetwarzanie informacji i konstruktywizm.
Behawioryzm koncentruje się na nauczaniu często z wykluczeniem rozumowania. Uczeń nagradzany jest za dobre naśladownictwo i wykonanie zadania lub karany gdy go nie wykona.
Kładzie się nacisk na widoczne rezultaty. Często wymagane jest uczenie się na pamięć. Trudno uczyć analizowania i oceny w takim formacie. Nauczyciel jest instruktorem i jest w centrum nauczania. Ta teoria nie spotyka się obecnie z szerokim zastosowaniem.
Kognitywne przetwarzanie informacji – polega na próbie zrozumienia informacji, która jest odbierana przez nasze zmysły; bada i ocenia przyczyny i skutki. Nauczyciel pomaga uczniom w odkrywaniu wiedzy a przy tym poznaje style uczenia się każdego ucznia i jest w stanie dostosować metody naucznia aby osiągnąć jak najlepsze efekty.
Konstruktywizm – uczeń buduje swą wiedzę na tej, którą już wcześniej zdobył; uczy się aktywnie a nie pasywnie odbierać wiedzę od nauczyciela; metodą nauczania jest sterowane odkrywanie; nauczyciel poprzez pytania i ćwiczenia umożliwia uczniom dociekanie, dyskutowanie, ocenianie i opisywanie lub omawianie nowego zjawiska. Uczniowie uczą się pracując nad projektami, dyskutując, oglądając filmy, przeprowadzając eksperymenty.
Jest mnóstwo metod, które stosowane są w celu efektywnego nauczania. Polskie szkoły za granicą muszą pamiętać, że metody nauczania powinny być kompatybilne z tymi, których uczeń doświadcza przez pięć dni w tygodniu w swojej szkole lokalnej. Często polska szkoła wydaje się uczniom nudna i męcząca. Zniechęcają się gdy materiał na lekcji przewyższa poziom uczniów i ich umiejętności językowe. Więc jak zawrzeć w programie element motywacyjny? Na pewno jest nim interesująca i wyzywająca treść z uwzględnieniem doświadczeń ucznia.
Program który opracujemy będzie sukcesywnie realizowany w klasie. Wiele uwagi jest potrzebne przy redagowaniu scenariuszy, gdzie zamierzania oraz cele poznawcze i wychowacze nauczania są realne. Warto na marginesie dodać kilka faktów dotyczących pojemności umysłu jeśli chodzi o przyswajanie wiedzy. Nasza pamięć ma możność szybkiego rejestrowania faktów. Zapisywanie faktów następuje w pamięci krótkotrwałej i następnie w pamięci długotrwałej. Jest to istotne przy opracowywaniu scenariuszy ponieważ pojemność pamięci krótkotrwałej jest ograniczona. W niej możemy na krótko przechować tylko siedem segmentów. Ich rozmiar jest różny; może to być 7 nowych słów w języku obcym lub siedem nowych zdań w języku ojczystym. Potem następuje zapisywanie tych informacji w pamięci długotrwałejj metodami efektywnego nauczania. Przeładowanie lekcji faktami jest mało efektywne i tylko pozornie realizuje zamierzony program.
Dobry scenariusz powinien obejmować wszystkich uczniów w klasie. Często zróżnicowany poziom językowy i intelektualny w jednej klasie jest dla nauczyciela wielkim wyzwaniem biorąc pod uwagę ilość godzin i wybór czy też dostęp do materiałów.
Wynikiem nauczania treści, czy też inaczej to ujmując, realizując CELE POZNAWCZE przekazujemy fakty z historii, literatury i kultury. Nie wolno nam jednak zapominać o CELACH WYCHOWAWCZYCH, czyli dbanie o rozwój jednostki w duchu tradycyjnych polskich wartości oraz przekazywanie moralnych wzorców zachowania oraz inspirujących sposobów życia. Uczenie na przykładach Polaków jest wielce motywujące. Przez poznanie kolei życia i osiągnięć Polaków żyjących poza granicami Kraju, młode pokolenie będzie miało dobry przykład do naśladowania, który jest również czynnikiem wzmocnienia dumy narodowej.
Program będzie wartościowy gdy przekażemy uczniom te wszystkie wartości, które ukształtowały naszą tożsamość narodową . Została ona formowana przez różne doświadczenia, często bardzo bolesne, o których uczeń musi wiedzieć. Bez ich znajomości zatraci on ciągłość i szansę na zrozumienie wydarzeń historycznych, przyczyn i skutków naszego działania i złożoności naszej psychiki i tożsamości. Przykłady z innych krajów uczą nas, że pomijanie drastycznych, niewygodnych faktów wpływa negatywnie na samookreślenie się młodego pokolenia. Przykładem może być tu Hiszpania, która milczała długo o bolesnych faktach wojny domowej, a teraz młodzież, gdy odkrywa prawdę, przechodzi kryzys swej tożsamości.
W obecnych czasach gdzie dominują media, programy realizowane w szkołach powinny przekazać młodzieży, że nasza tożsamość to nie ta tworzona przez pop kulturę i imprezy sportowe, ale ta zakorzeniona w naszym dorobku.
Z naszą tożsamością związany jest patriotyzm. Słowo to stało się niepoprawne politycznie i jest często przedstawiane jako synomim rasizmu, ksenofobii, szowinizmu. To ważne słowo, tak samo jak i wiele cennych słów i skojarzeń zostało poddane erozji znaczeniowej jeszcze w czasach komunizmu, kiedy wprowadzono ‘nowomowę’. Ten wyraz jednak odzyskuje swe pierwotne znaczenie gdy mieszka się poza Krajem. Patriotyzm to nie ośmieszone wymachiwanie szabelką, ale pielęgnowanie i bycie dumnym z tego co drogie naszemu sercu; to pielęgnowanie i przekazywanie rodzimych tradycji, zachowanie wartości moralnych i obyczajowych, dbanie o zachowanie i propagowanie prawdy historycznej i zabieganie o to aby w obcym kraju być dobrym ambasadorem Ojczyzny. Uczeń po zdaniu matury powinien nie tylko mówić po polsku, ale powinien potrafić zająć stanowisko wyrażające racje Kraju.
To co pozwoli na realizowanie ideai zawartych w programach to udział młodzieży w działalności organizacji społecznych. Ostatnio zauważa się pasywizm, obojętność i brak jej zaangażowania w pracę takich organizacji.
W tym ciągle zmieniającym się świecie, musimy stale zastanawiać się nad tym, co dla nas wszystkich jest (czy też będzie) tym najtrwalszym elementem, ideą którą należy pielęgnować i przekazywać młodzieży bez względu gdzie się znajduje?
Odpowiedź na ten dylemat stanowić może cytat z Conrada:
Wszystko przemija, wszystko się zmienia wśród nieprzerwanego prądu cieni i kroków… Musimy się zwrócić do ducha narodu… ten duch wyższy jest w swej sile i ciągłości nad zły czy dobry los i tylko on jeden może nam dać poczucie trwałego istnienia i niezniszczalnej potęgi wobec sił losu. (Zwierciadło morza).
Wspólnym wykładnikiem programów nauczania w szkołach Przedmiotów Ojczystych winno być przekazywanie nauk Jana Pawła II, naszego wielkiego nauczyciela. Jego kształcenie postawy moralnej i duchowej młodzieży jest wzorcem sposobu zachęcania do tworzenia wielkiej rodziny, w której „moc ducha, moc sumień i serc, moc łaski i charakterów jest nieodzowna” (Jan Paweł II, 1987).
Elementem spójnym wszystkich szkół są nauczyciele. Od ich dedykacji i entuzjazmu zależy czy cele i zamierzenia zawarte w programach będą należycie realizowane. Ciągłe dokształcanie nauczycieli, spotkania i wymiany doświadczeń przyczynią się do wykształcenia młodych Polaków dobrze znających swą historię i kulturę. Tylko wtedy będą oni mogli dbać o swoją tożsamość i przekazać wiedzą o Polsce innym. To przyczyni się do lepszego porozumienia między Polakami jak i określenia się wśród innych społeczności. Dzieląc te same wartości z Polakami z innych krajów i kontynentów młode pokolenia będą dbały o zachowanie polskiej prawdy, tradycji, obyczajów i wartości na obczyźnie.
Bibliografia:
Eisner, F.W. (1998), The Kind of School We Need, Heinemann, Portsmouth.
Scrimshaw, P. (1983), Educational Ideologies, Unit 2, E204, Purpose and Planning in Curriculum, Milton Keynes, Open University Press.
Dewey, J. (1959), Democracy and Education: an introduction to the philosophy of education, New York, Macmillan.
Conrad, J. (1969), Zwierciadło morza, Warszawa, PIW.
Jan Paweł II, (1987), Do młodzieży na Westerplatte, Elementarz Jana Pawła II,
wyd. 3, Kraków, Wydawnictwo Literackie.
Petty, G. (2004), Teaching Today: a Practical Guide, 3rd edition, Cheltenham, Nelson Thornes