Monika Wiśniewska
Instytut Historii Nauki PAN
ORCID: 0000-0002-8877-8807
Jadwiga Zamoyska – „jedna z najznamienitszych kobiet w Europie”,
„Daily News”, 1855.
Wspomnienie w setną rocznicę śmierci
- Jadwiga z Działyńskich Zamoyska (1831–1923). Źródło: domena publiczna, Wikipedia.
- Władysław Zamoyski (1803–1868), mąż Jadwigi Zamoyskiej, generał, hrabia, jeden z najbliższych współpracowników księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Źródło: domena publiczna, Wikipedia.
- Władysław Zamoyski (1853–1924), syn Jadwigi i Władysława Zamoyskich, fundator Zakładów Kórnickich, patriota, działacz emigracyjny i społeczny. Źródło: domena publiczna, Wikipedia.
- Maria Zamoyska (1860–1937), córka Jadwigi i Władysława Zamoyskich, działaczka społeczna i oświatowa, założycielka dzieł społecznych na emigracji, jak Biuro Opieki nad Polskimi Robotnikami we Francji, późniejsza Opieka Polska. Źródło: domena publiczna, Wikipedia.
Jadwiga z Działyńskich Zamoyska (1831–1923), zasłużona patriotka, działaczka oświatowa, założycielka Szkoły Domowej Pracy Kobiet, znacząca przedstawicielka arystokracji zaangażowanej patriotycznie na ziemiach polskich i na emigracji, służebnica Boża Kościoła katolickiego.
Przyszła na świat 4 lipca 1831 roku w reprezentacyjnej siedzibie Zamoyskich, w Pałacu Błękitnym w Warszawie. Pochodziła z rodziny arystokratycznej o silnych tradycjach patriotycznych. Była córką hrabiego Adama Tytusa Działyńskiego (1796–1861) i Gryzeldy Celestyny z Zamoyskich (1804–1883). Ojciec Jadwigi był synem Ksawerego Działyńskiego (1756–1819), senatora Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego oraz Justyny z Dzieduszyckich (1764–1844); do historii przeszedł jako dziedzic Zamku Kórnickiego, uczestnik powstania listopadowego i wojny polsko–rosyjskiej 1830–1831, a także wydawca źródeł historycznych, twórca Biblioteki Kórnickiej, współtwórca Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk oraz Towarzystwa Przemysłowego Polskiego. Matka Jadwigi, siostrzenica Adama Jerzego Czartoryskiego (1770–1861) była córką Stanisława Kostki Zamoyskiego (1775–1856), ordynata na Zamościu, senatora-wojewody Księstwa Warszawskiego, prezesa Senatu Królestwa Polskiego, członka Rady Ogólnej Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, członka Rady Państwa Imperium Rosyjskiego oraz Zofii Czartoryskiej (1778–1837). Matka Jadwigi działała na niwie oświatowej i filantropijnej jako założycielka ochronek i szkół wiejskich, organizatorka oraz prezeska Towarzystwa Dobroczynności Dam Polskich w Poznaniu, przekształconego w Towarzystwo Pań Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo. Wspierała więźniów politycznych oraz wdowy i sieroty po powstańcach. Jadwiga była trzecim z kolei dzieckiem Tytusa i Celestyny Zamoyskich. Miała brata Jana (1829–1880) oraz siostry: Elżbietę (1826–1896), Marię (1832–1911), Cecylię (1836–1899) i Annę (1846–1926).
Dorastała w typowej rezydencji magnackiej, stanowiącej symbol kultury narodowej. Na ukształtowanie jej osobowości największy wpływ miały patriotyczne, edukacyjne i religijne tradycje rodowe, autorytet ojca, odziaływania wychowawcze matki oraz wpływ angielskiej nauczycielki Anny Birt (1800–1872). Początki jej dzieciństwa upłynęły w cieniu klęski powstania listopadowego. Władze pruskie nałożyły sekwestr na dobra rodowe Tytusa Zamoyskiego jako karę za jego udział w powstaniu. Z obawy przed dalszymi represjami ojciec Jadwigi wyemigrował czasowo do Paryża, a ona sama z matką i pozostałymi członkami najbliższej rodziny zmieniała miejsca pobytu. Początkowo zamieszkała u Potockich w Krakowie, a po powrocie ojca z emigracji w 1832 przeprowadziła się do majątku księcia Leona Sapiehy w Żurawnicy, następnie do majątku prababki Jadwigi Izabeli z Flemingów Czartoryskiej w Wysocku, później do Zarzecza pod Jarosławiem i do odziedziczonych przez jej matkę Oleszyc. W 1838 do Oleszyc sprowadzono guwernantkę Annę Birt, która stała się dla Jadwigi autorytetem, w przeciwieństwie do jej poprzedniczki, Wandy Żmichowskiej, siostry pisarki Narcyzy. W 1838 Tytus Działyński odzyskał w procesie sądowym dobra kórnickie, do których powrócił w 1839, gdzie również ok. 1845 zamieszkała Jadwiga z matką i resztą rodzeństwa.
Wychowanie Jadwigi przebiegało w skromnych warunkach, co uwarunkowane było trudnościami finansowymi rodziny oraz przekonaniem rodziców, że pewna surowość pomaga w kształtowaniu charakteru dzieci. Zamoyska odznaczała się słabym zdrowiem i dużo czasu spędzała na kuracjach. Edukacja domowa dziewczynki była podobna do spotykanych w pierwszej połowie XIX wieku zasad i sposobów kształcenia córek z rodzin ziemiańskich. Poza nauką podstawowych przedmiotów organizowano jej zajęcia artystyczne, w tym plastyczne i muzyczne. Była dzieckiem wszechstronnie uzdolnionym, w tym językowo. Uczyła się języków: angielskiego, francuskiego, hiszpańskiego, szwedzkiego i perskiego. Jadwiga zasadniczo odizolowana była od szerszych kontaktów towarzyskich, które ograniczały się w praktyce do kręgu rodzinnego i najbliższego otoczenia.
W imię posłuszeństwa matce w wieku 21 lat poślubiła niekochanego przez siebie, prawie trzydzieści lat starszego wuja Władysława Zamoyskiego (1803–1868), który wcześniej, za pośrednictwem arcybiskupa poznańskiego Leona Przyłuskiego postarał się o dyspensę papieską u Piusa IX na zawarcie związku małżeńskiego ze swoją siostrzenicą. Ślub odbył się w Halle w październiku 1852 roku. Mąż Jadwigi związał swoje życie z karierą wojskową, następnie polityczną i dyplomatyczną. W 1823 roku rozpoczął służbę wojskową w Królestwie Polskim, gdzie z czasem został adiutantem wielkiego księcia Konstantego, a po jego wyjeździe z Warszawy stanął po stronie powstańców. W trakcie kampanii 1831 roku szybko awansował na stopień pułkownika. Po upadku powstania, celem uniknięcia represji carskich, udał się na emigrację. Jako zwolennik polityki konserwatywnej związał się z Hotelem Lambert. W okresie powstania styczniowego był oficjalnym przedstawicielem Rządu Narodowego. A w misjach dyplomatycznych występował jako wysłannik księcia Jerzego Adama Czartoryskiego. Dosłużył się stopnia generała brytyjskiego. Prowadził działalność polityczno-wojskową we Francji, Wielkiej Brytanii, a także na terenie Italii, Węgier i Turcji. Zabiegał o utworzenie legionu polskiego m.in. we Włoszech, a w Wielkiej Brytanii i Watykanie o interwencję polityczną na rzecz sprawy polskiej. Miał znaczący wkład w umiędzynarodowienie sprawy polskiej w Europie. Zamoyska po wyjściu za mąż za czołowego działacza Hotelu Lambert, sama wychowana w tradycyjnej rodzinie patriotyczne, nie pozostawała bierną obserwatorką poczynań męża, ale wydatnie go wspierała.
Po krótkim pobycie w Heidelbergu i Baden Baden, początkowe miesiące małżeństwa Zamoyscy spędzili w Paryżu. Związek, którego Zamoyska nie pragnęła, okazał się spełniony dla obu stron i oparty na partnerstwie. Zamoyscy doczekali się czworo dzieci: Władysława (1853–1924), Witolda (1855–1874), Marii (1857–1858), która zmarła w niemowlęctwie oraz drugiej córki, również Marii (1860–1937). O wyborze imion dzieci zadecydowała sama Zamoyska, która w ten sposób chciała uczcić męża oraz nawiązać do imion synów księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Pierworodny syn Zamoyskich urodził się w Paryżu. Dwumiesięczne dziecko matka zostawiła pod opieką swoich rodziców i rodzeństwa w Kórniku, a sama udała się do Stambułu do męża, by wesprzeć jego działalność, gdy w okresie wojny krymskiej zamierzał tworzyć polskie formacje wojskowe. Drugi syn, Witold przyszedł na świat w Poznaniu, a w Paryżu urodziła się Zamoyskim ich pierwsza córka – Maria, która jednak wkrótce (podczas pobytu rodziny w Anglii) zmarła. Dwa lata później Zamoyscy doczekali się jednak drugiej córki.
Zamoyska prowadziła gabinet polityczny męża, opracowywała korespondencję, przepisywała i korygowała teksty przemówień czy artykułów prasowych. Podzielała poglądy konserwatywne męża, księcia Czartoryskiego i kół emigracyjnych związanych z Hotelem Lambert. W 1855 roku brytyjski dziennik „Daily News” opisał Zamoyska jako „jedną z najznamienitszych kobiet w Europie”.
Obowiązki oraz działalność polityczna jej męża zmuszały go do częstych wyjazdów i rozstań z rodziną. Tym samym obowiązek wychowania dzieci, od którego nie uchylał się, w dużej mierze spoczął na jego żonie. Rodzina prowadziła się skromnie i oszczędnie, nie tylko ze względu na ascetyczną naturę rodziców, ale także preferowany tryb życia, w który wpisywały się kosztowne podróże służbowe i inne. Zamoyska troszczyła się o organizację dobrego wypoczynku, wyjazdów rodzinnych, w tym do kurortów – przykładała także dużą wagę do poziomu edukacji potomstwa, zwłaszcza synów. Wychowanie dzieci traktowała jako misję rodzicielską, której celem było przygotowanie potomstwa do służby na rzecz ojczyzny. Swoje zadania rodzicielskie traktowała jako obowiązek, z którego będzie musiała zdać sprawę przed Bogiem. Dbała o to, by dzieci były przygotowane do „pokornej pracy” i umiłowania obowiązków. Zwracała też uwagę na to by posługiwały się językiem polskim, były wychowane patriotycznie, nabywały postaw altruistycznych, gotowości do poświęcenia się wartościom wyższym i ćwiczyły się w dobroczynności. Dużą wagę przykładała także do religijnej formacji dzieci, ucząc je modlitwy, codziennego rachunku sumienia, przygotowując dla nich lekturę Pisma świętego, czytanki z historii Kościoła, żywotów świętych czy ascetyczne. Dzieci nabywały umiejętności dzielenia się z potrzebującymi, potrafiły rezygnować ze świątecznych prezentów, a zaoszczędzone pieniądze przeznaczała dla biednych. W wychowaniu potomstwa Zamoyska kierowała się z jednej strony konsekwencją i stanowczością, z drugiej starała się wczuć w psychikę dzieci i prowadzić z nimi dialog, tłumaczyć i nie stosować kar cielesnych. Wychowanie i przykład matki zaowocowały w przyszłości zaangażowaniem społecznym Marii i Władysława Zamoyskich. Nadmierna jednak koncentracja i troska matki o dzieci miały również swoje negatywne konsekwencje w postaci silnego psychicznego uzależnienia się dorosłych już dzieci od rodzicielki.
Mąż Zamoyskiej, po licznych zmaganiach z przewlekłymi chorobami żołądka i serca, a przede wszystkim skutkami wyczerpania nadmierną pracą, zmarł 11 stycznia 1868 roku. Po śmierci męża, Zamoyska wraz z dziećmi pozostała we Francji. Co roku odwiedzała jednak najbliższą rodzinę. Wyjeżdżała do Kórnika, który pozostał dla niej symbolem tradycji rodzinnych. Odwiedzała ponadto Poznań, Drzązgowo czy Rokosowo. W 1874 roku na tyfus zmarł jej syn Witold. Po doświadczeniach utraty najbliższych duchowo związała się ze stowarzyszeniem oratorianów, którzy zainspirowali ją do założenia szkoły dla młodych dziewcząt, celem przygotowania ich do zadań wzorowej pani chrześcijańskiego domu. Projekt zrealizowała po śmierci swojego brata Jana Działyńskiego, gdy jej syn Władysław został dziedzicem dóbr kórnickich, co miało zapewnić podstawy finansowe przedsięwzięcia. W ten sposób w 1882 roku powstało dzieło życia Zamoyskiej – Szkoła Domowej Pracy Kobiet, zwana też Zakładem Kórnickim. Z czasem jednak władze pruskie zakazały dalszej działalności szkoły, a na skutek rugów pruskich Zamoyscy musieli opuścić Wielkopolskę. Placówka przeniesiona została początkowo do Lubowli na Spiszu, następnie do Kalwarii Zebrzydowskiej, ostatecznie zaś do Kuźnic (zakupionych przez Władysława Zamoyskiego), gdzie działała do 1949 roku. W dzieło szkolne Zamoyskiej całkowicie zaangażowała się jej córka.
W sprawach dotyczących organizacji i rozwoju placówki w dużej mierze Zamoyska wzorowała się na zachodnim systemie szkolnictwa gospodarczego, jak również na zasadach wychowawczych zaczerpniętych z zakładów francuskich oratorianów, ideowo nawiązując także do koncepcji zmartwychwstańców – odrodzenia narodu i walki z narodowymi wadami. Szkoła pracowała na założeniach tzw. potrójnej pracy: duchowej (modlitwa i medytacja), fizycznej oraz umysłowej, co symbolizować miało godło szkoły, na którym widniały: krzyż, kądziel i książka, co znalazło swój wyraz w hymnie szkoły: „Służyć Bogu – służąc Ojczyźnie, służyć Ojczyźnie – służąc Bogu”. Zasady organizacji i pracy szkoły określone zostały w statucie Stowarzyszenia Chrześcijańsko-Społecznego Matki Boskiej Dobrej Rady, które powstało w Paryżu w 1881 z inspiracji generałowej oraz oratorianów.
Szkołą, która otrzymała breve papieskie od Leona XIII, faktycznie kierowała Zamoyska. Program nauczania oparty na ideach konserwatywnych obejmował obok tradycyjnych przedmiotów szkolnych, formację religijną i zajęcia praktyczne, takie jak szycie, gotowanie, organizacja gospodarstwa domowego. Szkoła miała być formą służby Bogu i ojczyźnie poprzez naukę wypełniania obowiązków indywidualnych i stanowych zgodnie z zasadą „wierności w rzeczach małych”. Wychowankom za cel wskazywano uświęcenie się i dążenie do doskonałości w życiu świeckim poprzez podejmowanie zwyczajnych obowiązków pani i gospodyni domu, chrześcijańskiej żony i matki. Koszty utrzymania szkoły pokrywane były przede wszystkim z dochodów z dóbr Zamoyskiej i jej córki Marii. Nie bez znaczenia były opłaty wnoszone przez uczennice, a dodatkowe dochody przynosiła działalność produkcyjna szkoły, zwłaszcza szwalnia.
Okres pierwszej wojny światowej Zamoyska spędziła we Francji. W tym czasie jej szkoła na skutek braku dochodów podupadła finansowo, dała jednak schronienie uchodźcom wojennym, osobom duchownym i sierotom. W ostatnich latach życia Zamoyska poświęciła się pracy piśmienniczej. Przygotowała do wydania m.in. sześć tomów pamiętników autorstwa swojego męża 1914–1919, których opracowanie rozpoczęła po swoim powrocie z Turcji, jeszcze za życia Zamoyskiego. Sześciotomowe dzieło Jenerał Zamoyski, wydane nakładem Biblioteki Kórnickiej, ukazywało się na przestrzeni lat 1910–1930. Czuwała też nad opracowaniem korespondencji męża. Sama była również autorką książek o tematyce religijno-wychowawczej, takich jak: O miłości ojczyzny (1899), O pracy (1900), O wychowaniu (1902–1904). Opublikowała także broszurę pt. Zakład Kórnicki. Szkoła Domowej Pracy w Zakopanem (Poznań 1898). Opracowała i wydała też anonimowo, nakładem Biblioteki Kórnickiej, podręczniki do piekarstwa (1900) i mleczarstwa (1901). W 1920 roku powróciła ostatecznie do Kórnika, a w 1921 roku uhonorowana została Krzyżem Polonia Restituta „za zasługi położone dla Rzeczypospolitej Polskiej na polu działalności wychowawczej i filantropijnej”. Orderem Odrodzenia Polski została odznaczona jako jedna z pierwszych piętnastu osób.
Zmarła 4 listopada 1923 roku i pochowana została w krypcie kolegiaty w Kórniku. Pozostawiła po sobie Wspomnienia. Już po jej śmierci, założona przez nią pierwotnie kórnicka szkoła odrodziła się jako filia szkoły kuźnickiej. Aktualne pozostają jej ideowe założenia wychowawcze, oparte na konserwatywnych wartościach, a także niektóre formy i metody pracy wychowawczej, jak dialog, motywowanie, tłumaczenie, walka ze słabościami i wadami. Próby czasu nie wytrzymały natomiast rozwiązania takie jak: ścisła izolacja wychowanek od lokalnego środowiska, rygor szkolny czy podział stanowy wychowanek. Sprawę beatyfikacji Zamoyskiej propagowało już w dwudziestoleciu międzywojennym Stowarzyszenie Chrześcijańsko-Społeczne Matki Bożej Dobrej Rady w Kuźnicach. W 2012 roku Kuria Metropolitalna w Poznaniu oficjalnie wszczęła jej proces beatyfikacyjny.
Bibliografia
Źródła drukowane
Dekrety o nadaniu orderów „Orła Białego” i „Odrodzenia Polski”, „Gazeta Lwowska” 1921, nr 157.
„Kuźniczanka”, 1931–1939, R. 11–18.
Ze spuścizny Jenerałowej Zamoyskiej. Wspomnienie Zjazdu Kuźniczanek w Warszawie w dniu 22 IV 1927 , Warszawa 1927.
Publikacje Jadwigi Zamoyskiej (wybór)
O pracy, Poznań 1900; Piekarstwo, Poznań 1900; O wychowaniu, Poznań 1907; W. Zamoyski, Jenerał Zamoyski 1803–1968, t. 1–6 , Poznań 1910–1930; O miłości ojczyzny, Poznań 1912; Mleczarstwo, Poznań 1914; J,. Zamoyska, Wspomnienia, oprac. M. Czapska, Londyn 1961; Listy z Turcji, wybór i oprac. S.K. Potocki, Kórnik 1974; J. Zamoyska w domu rodzinnym i na emigracji. Wspomnień część 1, red. E. Bątkiewicz, M. Biniaś-Szkopek, Kórnik 2013; Jadwiga Zamoyska między Londynem a Stambułem. Wspomnień część II, red. E. Bątkiewicz-Szymanowska, M. Biniaś-Szkopek, 2014.
Hasła słownikowe
Bodniak S., Działyńska Cecylia (1836–1899), w: Polski słownik biograficzny, t. 6, Kraków 1948, s. 77–78.
Bodniak S., Działyński Tytus (1796–1861), w: Polski słownik biograficzny, t. 6, Kraków 1948, s. 77–78.
Opracowania (wybór)
Adamczyk K., Jadwiga z Działyńskich Zamoyska i Władysław Zamoyski – wzajemne relacje, w: Partnerka, matka, opiekunka: status kobiety w dziejach nowożytnych od XVI do XX wieku, red. K. Jakubiak, Bydgoszcz 2000, s. 91–98.
Bednarz M.B., Hrabina Jadwiga Zamoyska. Założycielka Kuźnickiej Szkoły, „Karkonosze” 2011, nr 2, s. 32–33.
Czachowska K., „W kręgu Hotelu Lambert”. Działalność polityczna Jadwigi Zamoyskiej, „Pamiętniki Biblioteki Kórnickiej” 2005, z. 27, s. 3–27.
Czachowska K., Drogi edukacji generałowej Jadwigi z Działyńskich Zamoyskiej, „Pamiętniki Biblioteki Kórnickiej” 2001, z. 25, s. 173–189.
Czachowska K., Generałowa Jadwiga Zamoyska (1831–1923). Życie i dzieło, Poznań 2011.
Czachowska K., Wychowanie i edukacja Władysława Zamoyskiego , w: Władysław Zamoyski 1853 – 1924, red. S. Sierpowski, Kórnik – Zakopane 2003, s. 29–47.
Gondek M.J., Jadwiga Zamoyska i jej program pracy społecznej , „Człowiek w Kulturze” 2005, nr 17, s. 241–255.
Gondek M.J., Zamoyska’s conception of Work as a method of self-fulfillment , „Studia Gilsoniana” 2021, no 3, p. 667–689.
Grodzicka M., Jenerałowa Jadwiga Zamoyska , Poznań 1935.
Grodzicka M., Niewiasta mężna. Jenerałowa Jadwiga Zamoyska, Kraków 1931.
Pekaniec A., Jadwiga z Działyńskich Zamoyska – portret społeczniczki i autobiografki. W kręgu patronatu kobiecego w XVII–XVIII wieku, red. B. Popiolek, U. Kicińska, A. Penkała-Jastrzębska, A. Słaby, Kraków 2018, s. 307–321.
Sztaba M., Aktualność i ważność idei „trójpracy” Jadwigi Zamoyskiej dla integralnego rozwoju osoby, „Pedagogika Społeczna” 2015, R. 14, nr 1, s. 93–114.
Ziółek J., Jadwiga z Działyńskich (1831–1923), „Nasza Przeszłość” 1988, t. 70, s. 31–74.